Jaaroverzicht deel 1: hoe corona diepe sporen naliet in de OV-sector

Het openbaar vervoer is in 2020 een groot deel van het jaar alleen bedoeld geweest voor noodzakelijke reizen. Corona riep de jarenlange trend van groei abrupt een halt toe. OVPro blikt in twee delen terug op 2020. In dit eerste jaaroverzicht wordt stilgestaan bij de belangrijkste gebeurtenissen van de coronacrisis.

‘OV-sector brengt noodscenario’s in kaart voor coronavirus’, was op 12 maart de eerste keer dat OVPro berichtte over Covid-19. “Het beleid van het Rijk is erop gericht om het virus in te dammen. Zo lang als dat lukt, zullen ook de economische problemen wel meevallen”, was toen nog de vergeefse hoop van de sector. Een paar uur later bleek dat Nederland de controle over het virus kwijt was.

Uitgeklede dienstregeling

Koning Willem-Alexander benadrukte in januari hoe belangrijk het OV was en dat bevestigde corona. De sector werd aangemerkt als vitaal, om beschikbaar te blijven voor anderen met een cruciaal beroep. In elke vorm van een lockdown kon het OV blijven rijden, zoveel was al snel zeker. De combinatie van een stijgend aantal ziektemeldingen van personeel en het drastisch verminderd aantal reizigers noopte alle vervoerders wel tot een fors uitgeklede dienstregeling.

Bussen, trams en metro’s reden wekenlang alsof het elke dag weekend of vakantie was; spoorvervoerder NS reed zelfs nog maar met twee treinen per uur in elke richting. Dat was lange tijd voldoende, want de haltes en stations waren nagenoeg leeg. Op het dieptepunt bleef nog maar 10 procent van het aantal reizigers uit 2019 over.

Maatregelen

De ontwikkelingen volgden elkaar in rap tempo op, met onzekerheid als rode draad. Er werd volop gekeken naar oplossingen voor OV in een anderhalvemetersamenleving, waarin driekwart van de capaciteit onbenut zou moeten worden gelaten. Met de reizigersaantallen die langzaamaan weer opkrabbelden, was dat geen optie. Dan maar verplicht reserveren? Of reizen in blokken? Het werden mondkapjes, lange tijd taboe in de Nederlandse corona-aanpak.

In juni werd weer gereden met de maximale dienstregeling, maar met een bezetting van 40 procent. Een maand later was het OV – met volledige capaciteit – ook weer bedoeld voor recreatieve uitstapjes. Afspraken met onderwijsinstellingen om reizigers te spreiden, bleken ineens mogelijk. In een protocol werden meer maatregelen uitgewerkt: achterin instappen tot er spatschermen zijn, geen kaartverkoop bij de buschauffeur, maar ook geen actieve handhaving van de coronaregels. De maatregelen stelden OV-medewerkers weinig gerust, bleek uit een enquête van OVPro.

(Tekst gaat verder onder de foto)

Financiële zorgen

De maatregelen waren operationeel gezien prima te regelen, was het signaal vanuit de sector, maar in financieel opzicht was het een slagveld. “We hebben van de overheid toezeggingen nodig om te kunnen overleven. Maar die ontbreken nog”, zo luidde EBS-directeur Wim Kurver begin april al de noodklok. Want terwijl de overheid vroeg om aanbod te blijven leveren, en later uit te breiden, werd er bij reizigers op aangedrongen het OV te mijden. Daarbovenop kwamen nog eens de extra kosten door de maatregelen. NS kondigde in de zomer aan te moeten gaan inkrimpen.

De kritiek groeide naarmate afspraken over een financiële compensatieregeling uitbleven. In mei was er dan eindelijk overeenstemming over de beschikbaarheidsvergoeding, al liet de uitwerking daarvan weer een maand op zich wachten. Het kabinet maakte tot eind 2020 1,5 miljard euro vrij. Dat betekende een kostendekkingsgraad van 93 procent, en dus draaide de sector zelf op voor een verlies van 400 tot 500 miljoen euro.

Een zwarter scenario was voorkomen, maar de nood was allesbehalve voorbij. Sterker nog, toen op Prinsjesdag nog eens 740 miljoen euro werd vrijgemaakt voor 2021, hadden vervoerders nog geen cent ontvangen van het Rijk. Dat gebeurde pas in november, toen er eindelijk groen licht was van de Europese Commissie. Alle vervoerders zagen zich tot die tijd genoodzaakt een beroep te doen op bijvoorbeeld uitstel van belastingbetaling of leningen op de kapitaalmarkt. Het was schrapen om maximaal te kunnen blijven rijden en alle rekeningen te betalen.

Uitgestelde aanbestedingen

In de zomer werd steeds duidelijker dat de OV-reiziger niet zomaar zou terugkeren. Op de weg was het weer druk, maar in het OV bleef het relatief rustig. Een positieve ontwikkeling: van de ‘ouderwetse’ spits was allesbehalve sprake. Mensen bleven thuiswerken of stapten over op andere modaliteiten. Steeds meer onderzoeken wezen uit dat vooral de forens structureel veranderd reisgedrag vertoont. Het OV-gebruik zou op zijn vroegst pas in 2025 weer op het oude niveau liggen.

Die grote onzekerheid werkte door in de aanbestedingen, met een vertraging van de opmars van zero emissiebussen tot gevolg. De aanbesteding van de Valleilijn leverde geen inschrijvers op; vervoerders vonden het risico te groot. Voor de concessies Friesland, Zaanstreek-Waterland, Zuid-Holland Noord en Rijn-Waal kwam het niet zover. De opdrachtgevers stelden deze aanbestedingen al bij voorbaat uit en kozen voor een overbruggingsperiode.

(Tekst gaat verder onder de foto)

Bezuinigingen

Het najaar stond vooral in het teken van versoberen. Er moesten maatregelen worden genomen om in 2021 weer zwarte cijfers te kunnen schrijven en om in de tweede helft van volgend jaar opnieuw in aanmerking te komen voor overheidssteun. De eerste nieuwe dienstregelingen gingen op 13 december van start. Landelijk verdween zo’n 10 procent van het aanbod als gevolg van verlaagde frequenties, gestrekte lijnen en het schrappen van een beperkt aantal lijnen.

Intussen had het aantal coronabesmettingen weer zorgwekkende cijfers aangenomen. De tweede coronagolf ving op een zeer ongelukkig moment aan, want nog geen twee weken eerder lanceerden vervoerders de gezamenlijke campagne ‘Het OV is OK’. Die had tot doel om eind december weer 70 tot 80 procent van het gebruikelijke aantal reizigers terug te krijgen in het OV. In plaats daarvan lag het aantal check-ins kort voor Kerstmis weer driekwart lager.

Tot acute financiële zorgen leidden de aangescherpte maatregelen niet dankzij de beschikbaarheidsvergoeding, maar de zorgen voor 2021 werden wel groter. Hoe minder reizigers, hoe meer er zou moeten worden gesneden in de dienstregeling. De harde lockdown was aanleiding om opnieuw de noodklok te luiden. In de transitieplannen voor 2021 is uitgegaan van herstel, maar in plaats daarvan stond de sector weer op drijfzand. Toch was er aan het einde van het jaar ook iets meer hoop, dankzij bemoedigende berichten over vaccins. Zo lijkt het in 2021 alleen maar beter te kunnen gaan worden.

De coronacrisis domineerde het jaar, maar er gebeurde meer. Lees donderdag deel 2 van het jaaroverzicht.

Dit waren in 2020 de vijf meest gelezen artikelen op OVPro over de coronacrisis:

1. ‘Nieuwe coronamaatregelen raken ook het openbaar vervoer’ (12 oktober)
2. Rechter: geen vrijstelling voor mondkapje in OV (27 juli)
3. ‘Zelfs bij lockdown kan het zijn dat OV blijft rijden’ (19 maart)
4. Coronamaatregelen worden versoepeld: nieuwe regels voor OV vanaf 1 juni (6 mei)
5. ‘Werknemer dwingen om verlof op te nemen is niet toegestaan’ (1 april)